Ο ιδρυτής του Εργαστηρίου, καθηγητής κ. Ν. Εξαρχόπουλος (κάτω σειρά, 4ος από αριστερά), μαζί με τους συνεργάτες του

Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου, η Πειραματική Παιδαγωγική θεμελιώθηκε σε επιστημονικές βάσεις, καθώς αναπτύχθηκε υπό την επίδραση της Πειραματικής Ψυχολογίας, από την οποία έχει δανειστεί αρκετές μεθόδους έρευνας. Ξεκίνησε κατά τα μέσα του 19ου αιώνα από την Γερμανία, χώρα στην οποία κατέφευγε το μεγαλύτερο ποσοστό των επιστημόνων που ήθελαν να συνεχίσουν τις σπουδές τους στον τομέα της Παιδαγωγικής όσο και στον επί μέρους κλάδο της, τη Διδακτική. Κύριος σκοπός της υπήρξε από την αρχή η ανάγκη να βρεθούν οι αιτιακές σχέσεις που διέπουν το φαινόμενο της αγωγής, με τη βοήθεια πειραματισμών και με τρόπο που θυμίζει πολύ τις ψυχολογικές έρευνες.

Στις αρχές του 20ου αιώνα η Παιδαγωγική στην Ελλάδα αναπτύσσεται υπό την επίδραση Ευρωπαϊκών κυρίως ρευμάτων, που έδιναν έμφαση στον πειραματισμό, κατά μίμηση των θεωρητικών επιστημών, με σκοπό να στηρίξουν την παιδαγωγική έρευνα σε εμπειρική και όχι μόνο θεωρητική βάση.

Το Εργαστήριο Πειραματικής Παιδαγωγικής (ΕΠΠ) ιδρύθηκε από τον Νικόλαο Εξαρχόπουλο το 1923 και προσαρτήθηκε στην έδρα της Παιδαγωγικής της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μετά την ίδρυση του Πειραματικού Σχολείου του Πανεπιστημίου Αθηνών (ΠΣΠΑ) το 19291, το ΕΠΠ στεγάστηκε στο κτίριο του Πειραματικού Σχολείου, στην συμβολή των οδών Λυκαβηττού και Σκουφά, στην Αθήνα.

Την Δευτέρα ελεύθερες ανακοινώσεις στον φιλόλογο τάξης

Σκοπός του ΕΠΠ, σύμφωνα με τον ιδρυτή του ήταν "η παντοειδής έρευνα και γνώσις του έλληνος παιδός και εφήβου από σωματικής, ψυχικής και ηθικής απόψεως και η θεραπεία και διάδοσις της επιστημονικής παιδαγωγικής εν Ελλάδι."2 Παράλληλα όμως το Εργαστήριο είχε και ένα περισσότερο πρακτικό σκοπό: να εισάγει τους φοιτητές και μετεκπαιδευόμενους στο Πανεπιστήμιο δημοδιδασκάλους και λειτουργούς Μέσης Εκπαίδευσης στις επιστημονικές μεθόδους της παιδαγωγικής έρευνας. Για την επίτευξη του σκοπού αυτού λειτουργούσε ειδικός διετής κύκλος εργαστηριακών μαθημάτων και πρακτικών ασκήσεων.3 Τα μαθήματα του Εργαστηρίου διεξάγονταν παράλληλα με τα μαθήματα θεωρητικής παιδαγωγικής κατάρτισης. Όσοι μάλιστα εκδήλωναν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, είχαν την δυνατότητα να ενταχθούν σε επιστημονικές ομάδες και να ερευνήσουν ειδικά θέματα, κάτω από την άμεση εποπτεία του προσωπικού του Εργαστηρίου.

Χειροκίνητος περιστροφέας χρωμάτων. Χρησιμοποιείται για την περιστροφική κίνηση του δίσκου Maxwell, με τον οποίο διαπιστώνεται η ικανότητα αναγνώρισης της πυκνότητας και λαμπρότητας των χρωμάτων. 1925

Για την έρευνα και διάγνωση της ατομικότητας των παιδιών, θέμα που ενδιέφερε άμεσα τους ερευνητές, ήταν απαραίτητη η χρησιμοποίηση επιστημονικών μεθόδων, που να οδηγούν σε όσο το δυνατόν ασφαλέστερα συμπεράσματα. Έτσι γινόταν προσπάθεια προσαρμογής παιδολογικών μεθόδων άλλων χώρων στις ελληνικές συνθήκες, ενώ παράλληλα δινόταν έμφαση στην αντιπροσωπευτικότητα των δειγμάτων, εφόσον οι εξεταζόμενοι ήταν μαθητές και των δύο φύλων, διαφόρων ηλικιών και προέρχονταν από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις. Τα αποτελέσματα των ερευνών αυτών περιλαμβάνονταν σε ειδικές μελέτες που εκδίδονταν από το ΕΠΠ.

Βερώνης Ιωάννης Μαθητική κοινότητα

Οι μαθητές του ΠΣΠΑ αποτελούσαν κατά κύριο λόγο το έμψυχο υλικό, που μελετούσαν οι ερευνητές του ΕΠΠ.4 Όμως, πριν από την έναρξη της λειτουργίας του ΠΣΠΑ, -αλλά και μετά από αυτή- πολλές έρευνες διεξάγονταν και σε άλλα σχολεία.5 Οι έρευνες που έγιναν στα 15 πρώτα χρόνια της λειτουργίας του ΕΠΠ (1923 - 1938) σχετίζονταν αποκλειστικά με τη σωματική, νοητική και ψυχική εξέλιξη του παιδιού.

Κυρτοί διαβήτες. Χρησιμοποιήθηκαν για μετρήσεις της κεφαλής, του θώρακα, των ακρωμαίων κλπ. 1923,1936

Οι σχετικές με την σωματική εξέλιξη έρευνες, στηρίζονταν σε μετρήσεις 14 σωματικών γνωρισμάτων των μαθητών.6 Οι μετρήσεις γίνονταν σε τακτά χρονικά διαστήματα και περιλάμβαναν καταγραφή του ύψους και του βάρους του σώματος, της περιμέτρου και διαμέτρων του θώρακα, της διαμέτρου των ακρωμίων, της περιμέτρου και διαμέτρου της κεφαλής, της μυϊκής δύναμης και της ζωτικής χωρητικότητας. Από τις μετρήσεις αυτές, οι δύο τελευταίες κατατάσσονταν στις "φυσιολογικές", ενώ οι υπόλοιπες στις "ανατομικές".7 Για την "επιτυχή και απρόσκοπτον διεξαγωγήν της εν τω σχολείω εργασίας..."8, θεωρήθηκε ιδιαίτερα σημαντική η εξέταση και η γνώση της λειτουργίας των αισθητηρίων της όρασης και της ακοής. Οι μετρήσεις αυτές γίνονταν κυρίως από το προσωπικό του Εργαστηρίουμ ορισμένες φορές όμως συμμετείχε και το προσωπικό του ΠΣΠΑ.9 Για τις σωματικές μετρήσεις ήταν απαραίτητη η χρησιμοποίηση ειδικών οργάνων, τα οποία άρχισε να προμηθεύετεαι το Εργαστήριο από το 1923.10

Εκτός από τις σωματικές μετρήσεις γίνονταν επίσης νοητικές και ψυχικές μετρήσεις που αφορούσαν:

1. Τη νοητική κατάσταση των παιδιών και την κατανομή τους στις διάφορες βαθμίδες της νοημοσύνης.
2. Τη διάγνωση νοητικών διαφορών σε παιδιά διαφορετικών κοινωνικών τάξεων.
3. Τη διάγνωση διαφορών στη νοημοσύνη σε παιδιά διαφορετικού φύλου.
4. Τη διάγνωση νοητικών διαφορών μεταξύ ελληνοπαίδων και παιδιών άλλων χώρων.
5. Τη σχέση μεταξύ βαθμού νοημοσύνης και επίδοσης στα μαθήματα.
6. Τη σχέση μεταξύ βαθμού νοημοσύνης του παιδιού και της γνώμης του δασκάλου για τη νοητική του κατάσταση.
7. Την εξακρίβωση της δυνατότητας άσκησης της νοημοσύνης και των επί μέρους νοητικών δεξιοτήτων.
8. Τον καθορισμό των επιδράσεων του οικογενειακού περιβάλλοντος στη νοητική κατάσταση των παιδιών.
9. Τον καθορισμό των απαραίτητων νοητικών στοιχείων για την πρώτη φοίτηση στο σχολείο και τον τρόπο διάγνωσής τους.
10. Τον τρόπο εξέλιξης δεξιοτήτων όπως η παρατήρηση, η συνδυαστική, κριτική, συλλογιστική ικανότητα, η προσοχή κ.τ.λ.
11. Την εξέλιξη της πλαστικής, ιχνογραφικής και ορθογραφικής δεξιότητας, της ικανότητας διατύπωσης σε γραπτό λόγο κ.τ.λ.
12. Την ανάπτυξη του κοινωνικού συναισθήματος στα παιδιά.
13. Την διάγνωση των αναγνωστικών διαφερόντων των παιδιών.
14. Τη στάθμηση κριτηρίων και άλλων μεθόδων για τη μέτρηση επί μέρους ψυχικών δεξιοτήτων και τη διάγνωση της σωματικής και ψυχικής ωριμότητας.11

Κατά την περίοδο 1949 - 1956, στο ΕΠΠ άρχισαν να εφαρμόζονται νέες μέθοδοι ψυχολογικής έρευνας, που δεν είχαν ξαναδοκιμαστεί στη χώρα. Με τις νέες μεθόδους επιδιώκεται η βαθύτερη έρευνα της ανθρώπινης προσωπικότητας, η οποία αντιμετωπίζεται τώρα ως μια δυναμική ψυχοσωματική ολότητα. Η χρήση κριτηρίων (tests) επιδόσεως είναι περιορισμένη, εφ' όσον, σύμφωνα με τις απόψεις του Σ. Καλλιάφα, οι μέθοδοι αυτές ερευνούν μεμονωμένες ψυχικές λειτουργίες και ιδιαίτερα τη νοημοσύνη, χωρίς να εξετάζονται βαθύτερες λειτουργίες και συναισθηματικές καταστάσεις που επιδρούν στη διαμόρφωση του ψυχικού βίου.12

Οργανο για έλεγχο της δεξιότητας των χεριών (πλάκα ελιγμών) 1939

Αυτή ήταν μια εικόνα της ερευνητικής δραστηριότητας του ΕΠΠ από την ίδρυσή του και την ανάπτυξή του την εποχή του Ν. Εξαρχόπουλου, μέχρι το τέλος της περιόδου που το διηύθυνε ο διάδοχος εκείνου στην έδρα της Παιδαγωγικής Σ. Καλλιάφας. Όπως διαφαίνεται στην προηγούμενη περιγραφή της εξέλιξης των δραστηριοτήτων του ΕΠΠ, τα όργανα των σωματικών μετρήσεων περιήλθαν σε αχρησία, εφ' όσον έκτοτε, στο πλαίσιο της έρευνας για την αγωγή και την μάθηση, δόθηκε έμφαση στην μελέτη άλλων παραμέτρων και μεθόδων έρευνας. Με την ίδρυση του Μουσείου Ιστορίας της Παιδείας το 1993, τα όργανα αυτά περιήλθαν στην περιουσία του, και ύστερα από κατάλληλη προετοιμασία (συντήρηση, τεκμηρίωση, ταξινόμηση) απετέλεσαν την πρώτη βασική συλλογή του Μουσείου.

Υποσημειώσεις

1. Ν. 4376/1929 Περί ιδρύσεως Πειραματικών Σχολείων εν τοις Πανεπιστημίοις Αθηνών και Θεσσαλονίκης. Κατά τον πρώτο χρόνο της λειτουργίας του το ΠΣΠΑ έχει ένα μονοτάξιο Δημοτικό Σχολέιο και τις 2 πρώτες τάξεις του Γυμνασίου. Βλ. Ε. Σκληράκη, Οδοιπορικό μέσα στον χρόνο, τ.Α, σ.σ. 12-13.
2. Εργαστήριον Πειραματικής Παιδαγωγικής, Επιστημονικαί έρευναι γενόμεναι εν τω Εργαστηρίω Πειραματικής Παιδαγωγικής του Πανεπιστημίου Αθηνών κατά τα πρώτα 15 έτη της λειτουργίας αυτού 1923-1938, σ.3 Βλ. επίσης Ν. Εξαρχόπουλος, Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν, τομ. Α, σ.221.
3. Ν. Εξαρχόπουλος, ο.π., σ.221.
4. ΕΠΠ, Επιστημονικαί έρευναι... ό.π., σ.4, 11.
5. Δημοσιεύματα του Πειραματικού Σχολείου του Πανεπιστημίου Αθηνών, τ. Α, σ.99.
6. Στο διάστημα 1923 - 1938, όπου έγιναν συνολικά 94.394 μετρήσεις σε 8.706 αγόρια και κορίτσια. Βλ. ΕΠΠ, Επιστημονικαί έρευναι... ό.π., σ.4.
7. Δημοσιεύματα... ό.π., σ.93
8. Δημοσιεύματα... ό.π., σ.96
9. Δημοσιεύματα... ό.π., σ.96
10. Τα όργανα αυτά σήμερα αποτελούν μία από τις συλλογές του Μουσείου Ιστορίας της Παιδείας.
11. ΕΠΠ, Επιστημονικαί έρευναι... ό.π., σ.σ. 5-6.
12. ΕΠΠ, Επιστημονικαί έρευναι (1949 - 1956), σ. 8.